Indwara n’ ibyonnyi

1.1. Ibibara by'ikigina (Alternaria alternata or A. citri)

Udukoko tuyitera tuzanwa n'imvura cyangwa ihindakurika ritunguranye rizana igisa n'ubuhehere. Igipimo kizwi cy'ubushyuhe gituma uburwayi bwiyongera ni dogere 23-27°C. Ibihingwa bishobora kwandura hagati ya dogere 17-32°C. Uburwayi bushobora gufata agace gato kangana na 4/6  by'ikibabi gihehereye ariko uburwayi bukomera bwiyongera uko ikibabi kirushaho guhehera.

Kurinda amacunga iyi ndwara

• Gutera ingemwe zitarwaye
• Guhitamo neza ahantu ho guhinga amacunga
• Ni ngombwa gutera amacunga ahantu hagera akayaga
• Gutera ku ntera ihagije hagati y'icunga n'irindi
• Kudakoresha ibitsinsi bikomeye
• Kudakoresha inyongeramusaruro irengeje urugero cyangwa kuvomerera birengeje urugero
• Kutayobora amazi hejuru y'ibihingwa
• Gurwanya indwara hakoreshejwe imiti : gutera imiti ikozwe mu muringa
• Gukoreasha uburyo bwose burinda igihingwa.

1.2. Ububembe (Diaporthe citri)

Iyi ndwara itera kubemba kw'imbuto n'amababi. Amoko y'amacunga yose akunda gufatwa n`iyi ndwara ariko cyane cyane ibisacunga n'indimu ni byo biyandura cyane. Igipimo cy'ubushyuuhe gituma iyi ndwara ikura ni ikiri hagati ya dogere 24-28 °C.

Kuyirinda:

•  Gukura amashami yapfuye ku rugara rw'amababi.
• Gutera imiti ikoze mu muringa

• Gutera imiti ikoze mu muringa buri byumweru 3 kugeza igihe imbuto zimaze kwirema neza

1.3. Ibibara bifata imbuto n'amababi  (Pseudocercospora angolensis; Syn.: Phaeoramularia angolensis)

Iyi ni indwara yo gukumirwa, ifata amoko yose y'indimu ariko cyane cyane ibisacunga, amacunga na mandarine, ariko indimu zo ntizikunda gufatwa n'iyi ndwara. Iyi ndwara ituma umusaruro urumba ku rugero rwa 50-100%.

Amababi akiri mato aba afite ibyago byinshi byo kwanduzwa iyi ndwara n'ibice by`igihingwa bimaze igihe. Imbuto zikiri ntoya ziri mu kigero cy'agapira bakinisha Golf ( soma "Golufe") nazo ziba zifite ibyago byo kwandura.

Ikwirakwizwa ry'iyi ndwara rigarukira mu bice by`Afurika bifite ubuhehere buri hagati ya 800- m 1500  kandi itizwa umurindi n'igihe ibihe by`imvura bibaye birebire bigakurikirwa n'ibihe by`izuba bifite igipimo cy`ubushyuhe  kiri hagati ya  22-26°C. Amababi ni yo akaunda gufatwa. Indwara ikwirakwizwa na mikorobibe zizanwa n'umuyaga uturutse kure. Ibikoresho by'ubuhinzi byanduye nabyo bishobora gukwirakwiza bukagera kure cyane. Mu murima w'amacunga iyi ndwara ikwirakwizwa n'udukoko.

Ibimenyetso:

Aho imbuto zirwaye  hagira ishusho y'uruziga, bikaza ku ntera zitandukanye. Imbuto zikiri nto  zizana ibibara bisa no gukomereka bikikijwe n'ikibara cy`umuhondo kandi zikamera nk'izumye. Imbuto nkuru zo zigira ibikomere bisa n'ikigina cyijimye kijya kuba umukara kirambitse cyangwa gicukuye ku rubuto kizengurutswe n'ikibara cy'umuhondo. Ibimenyetso biza ku mababi bisa n'uruziga ariko bishobora gufatana bikabyara indi shusho. Amababi arwaye afite ikibara cy'ikigina hagati cyangwa cy'ikijuju gikikijwe n`ikibara cy'umuhondo. Imbuto zirwaye zishobora gupfa byurundu n'amababi agahunguka.

Kuyirinda

• Gucungana n'uburwayi batoragura imbuto n'amababi byaguye mu murima urimo imbuto zafashwe bigatwikwa.
•  Gutera ibihingwa bikumira umuyaga bikikije umurima w'amacunga. Umuyaga uza ku mwanya wa mbere mu gukwirakwiza mikorobi zitera indwara.
• Kurwanya itera ry'ibihingwa mu murima wanduye w'ibiti bikuze byatangiye kwera
• Kwirinda ko habaho imitere y'ikirere ihindagurika y'ubukonje n'ubushyuhe;
• Gukata ingemwe z'amacunga kugira ngo urumuri n'akayaga byinjire neza mu rugara rw'amashami n'amababi.
• Gutera imiti yica ubukoko: Guhinduranya umuti wa Benomyl ( soma "Benomili") n'uw'umuringa buri byumweru 2 uhereye ku cyumweru gikurikira itangira ryo kugwa kw'imvura.

1.4. Indwara ihindura icyatsi amacunga

Iyi ndwara ni imwe mu mpamvu zikomeye zitubya umusaruro mu bice byinshi byo ku migabane ya Afurika na Aziya. Mbere y'uko imenyekana nk'indwara ukwayo yabanje kumenyekana ku mazina menshi anyuranye mu Bushinwa, Tayiwani, Ubuhinde, Filipine, Indoneziya na Afurika y'Epfo. Bimaze gusobanuka ko ayo mazina yose yagushaga ku ndwara imwe, hemeranyijwe izina rimwe rikoreshwa aho igaragaye hose ry'indwara ihindura icyatsi.

Ibitera iyi ndwara

Bimaze kugaragara ko guhinduka icyatsi kw'amacunga ari indwara yandura iturutse ku mimero ndetse n'udukoko byatumye hanzurwa ko hariho mikorobi zitera ubu burwayi. Mu Bushinwa ubushakashatsi bwakozwe bwemeza ko ubukoko bwitwa Tristeza ( soma "Tirisiteza") butera uburwayi ari bwo butera iyi ndwara.  Muri Afurika y'epfo byerekanwe ko utu dukoko no guhinduka icyatsi kw'amacunga bigomba gutandukanywa. Ubundi bushakashatsi bwerekanye ko ubu burwayi bwagombye  gushyirwa mu buterwa na mikorobi zo mu bwoko bwa bagiteri. Muri Afurika ubu burwayi bugaragara nko kutihanganira ubushyuhe bukabije kw'igihingwa, ariko muri Aziya si ko bimeze. Ubu burwayi bwandura buzanywe n'ubukoko  cyangwa se buturutse ku ngemwe zavuye ku bitsinsi byanduye.

Ibimenyetso by'iyi ndwara:

• Indwara yo guhinduka icyatsi kw'igihingwa cy'icunga irangwa n'amababi agaragara ko yabuze ibiyatunga, imimero ikaba umuhondo, igiti n'amashami  bidafite ubuzima n'igabanuka ry'umusaruro, imbuto zikaba nto kandi zigasa nabi. Ibimenyetso bigaragaza ko igihingwa cyabuze umunyu wa Zenke biboneka ku mababi akiri mato naho amababi akuze arangwa n'ibibara.
• Umusaruro w'amacunga uragabanuka ku buryo bukabije kandi ukagira amacunga mato asa nabi, afite ibara ribi (ari naho ibara ry'icyatsi rituruka) kandi agasharira.
• Imizi imera yanga kandi idakomeye. Imizi mishya ntiyongera kumera kandi isanzwe igatangira kubora ihereye ku dushami twayo.

Igihombo giterwa n'iyi ndwara ntibyoroshye kukibarura. Rimwe na rimwe ibice bimwe by'igiti ni byo bifatwa bityo umusaruro ntutube cyane, ariko hari ubwo igiti gifatwa cyose bigatuma umusaruro utuba cyane.

Kwirinda iyi ndwara:

Kugeza ubu, nta hantu na hamwe ku isi iyi ndwara yaba yarashoboye kwirindwa bikagerwaho ku uko bikwiye. Mu bice byose iyi ndwara yagezemo, icyizere cy'ubuzima ku giti cyafashwe kiragabanuka cyane kandi ingaruka ku musaruro ziragaragara.

Uburyo bugerageza bwo kwirinda ni ubugendeye ku gukoresha ibitsins bitarwaye no gukumira  udukoko tuyitera igihe ibihingwa bimaze guterwa.

• Udukoko tuyitera bisaba kuturwanya haba mu macunga ubwayo cyangwa se mu bindi bihingwa byazicumbikira.
• Gukumira ubwandu bivuga gukuraho cg gutema amashami yose y'ibihingwa byafashwe n'indwara bigakorwa inshuro nyinshi buri mwaka. Ibiti bitazabyara umusaruro wacuruzwa n'ibindi bihingwa bishobora gucumbikira ubukoko bwanduza na byo bigomba gukurwaho.

1.5. Inda z'ibihingwa z'umukara zifata amacunga (Toxoptera aurantii), (Aphis gossypii), Spirea aphid: Aphis spiraecola

Inda zitungwa n''imimero y'igihingwa cyangwa igice cyo munsi y'amababi y'igihingwa. Ibi bituma amababi yihina yerekera ku gihimba.

Inda z'umukara n`izifata igihingwa cy'ipamba zose zishobora kwanduza igiti cy'icunga virusi ya Tiriteza. Gutera umuti wica udukoko ntabwo byemewe kuko bigoye kurinda ikwirakizwa ry'iyo virusi keretse hashyizweho gahunda rusange ifata ahantu hanini

 Kwirinda iyi ndwara:

• Gukoresha udukoko turya udutera iyi ndwara kuko gukoresha imiti yica ubukoko nta kizere bitanga.
• Uburyo bw'imibereho y'udukoko: ubusanzwe umubare munini w'udukoko tutya inda z'ibihingwa n'indwara ziterwa n'uduhumyo bituma inda zidashobora kwangiza.
• Gufata ingamba zo kuyirwanya: ku biti bitewe vuba cyangwa ku mashami mashya y'ibiti bikuze birasanzwe ko ubukoko butera kwihinahina kw'amababi no kuzanaho ibintu bimarira nk'ubuki.
• Ubusanzwe uburyo bwo kuvura igihingwa ntabwo bwizewe kuko igiti cy'icunga gishobora kwihanganira kwihinahina kw'amababi gufashe igice kinini kandi ntibigire icyo bitwara umusaruro. Gutera imiti yica ubukoko bikorwa mu gihe kidasanzwe nk'iyo bibaye ngombwa ko habaho gahunda yo kuvura igice kinini cy'ahantu runaka.

1.6. Indwara y'akamatirizi k'amacunga (Planococcus citri)

Indwara y`utumatirizi  ni indwara itaboneka kenshi, igoye kuyirinda. Ubu bukoko bukunda igihe cy'ubuhehere. Ku macunga, ubu bukoko bukwirakwira mu gutondagira buva ku giti bujya ku kindi, buzanwa n'umuyaga se, cyangwa buza ku majanja y'inyoni, amamashini n'ibndi bikoresho byo mu buhinzi.

Iyo bukivuka, ubu bukoko buba busa n`umuhondo werurutse ariko nyuma bukazana ibintu bimatira bibutwikira.  Bwororoka inshuro 2-3 buri mwaka.

Uburyo ubukoko bwangiza:

• Utumatirizi tunyunyuza amatembabuzi y'amacunga bugaca igiti intege kandi bugatuma imbuto zihungura.
• Ubu bukoko bwanduza amahundo y'amacunga bwo ubwabwo cyangwa akanduzwa n` ibyo bimatira nk'ubuki bibabibutwikiriye.

Kwirinda iyi ndwara:

• Gukata amacunga no kuyazitira. Kuzitira ibiti by'amacunga biringa gukomanaho kw'ibiti bigafasha ikwirakwizwa ry'indwara. Byongeye kandi gukata amacunga bituma urugara rw'amababi rufunguka bigatuma gutera imiti byoroha kuko yinjiramo neza kandi ikagera hose.
• Gusukura ibikoresho. Gusukura bihagije ibikoresho ndetse n'ibikoresho basaruriramo bifasha kwirinda ikwirakwizwa ry'ubu bukoko buva ku giti cyanduye bujya ku bindi biti.
• Kwirinda imiswa kugira ngo udukoko turya utundi duikore akazi kazo. Kubiba igihingwa cya Veti (Vicia sp) nk'igihingwa kivangwa n'amacunga bituma imiswa yitaza utumatirizi.
• Uburyo karemano bwo kwirinda : utumatirizi tugira abanzi karemano benshi: ibyonnyi n'ubusimba burya ubundi. Ubuzwi cyane ni Cryptolaemus montrouzieri, butoratora  utumatirizi, bukaba ri ubwoko bw`ibivumvuri. Ibyana byabyo biba bisa n'iby'utumatirizi ariko byo biba bigari bikanagira uduhembe tureture. Bishobora gukurwa ahandi bikazanwa mu murima.
• Imiti yica udukoko: igira akamaro mu kwica udukoko dukururuka.   Nta buryo bwo kuvura ubu bukoko uko bikwiye mu gihe amashami ariho imbuto yegeranye. Umuti wa Imidacloprid ( soma "Imidakoropuride) ni bwo buryo bwizewe bwakoreshwa mu butaka mbere yo kuyobora amazi mu gihe cy`uruyange.